Pierwsza wypożyczalnia książek na Mokotowie powstała w 1922 roku i przez kolejne dwa lata była jedyną biblioteką w dzielnicy. Mieściła się w lokalu mieszkalnym.
Pierwsza i przez kolejne dwa lata jedyna wypożyczalnia książek na Mokotowie powstała w pierwszych latach II Rzeczpospolitej – już w 1922 roku. Mokotów był wtedy bardzo młodą dzielnicą i nazywano ją po prostu Dzielnicą Południową. W całej Warszawie liczba bibliotek była zresztą niewielka i nie zaspokajała potrzeb mieszkańców.
Gdzie mieściła się pierwsza biblioteka na Mokotowie?
Pierwsza wypożyczalnia książek na Mokotowie powstała w 1922 roku z inicjatywy Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy. Mieściła się w dwupokojowym mieszkaniu na parterze w oficynie kamienicy przy ul. Rejtana 3 należącej do Stanisława Futasewicza. Budynek stoi do dziś. Aby wejść do placówki, trzeba było przejść przez bramę i typowe podwórko. Wypożyczalnię prowadziła pani Wieńczysława Piechowska. Do końca 1924 roku była to jedyna biblioteka na Mokotowie.
„Wyposażeniem długo oczekiwanej placówki zajęli się miejscowi społecznicy zrzeszeni w Towarzystwie Miłośników Mokotowa. Półki na książki wykonał warsztat Stefana Brylskiego z Alei Puławskiej 10, stoliki i biurko oraz oleodruki były darami okolicznych mieszkańców” – czytamy w broszurze Tadeusza Władysława Świątka „Biblioteki mokotowskie wczoraj i dziś” wydanej w 1996 roku.
Pierwszej mokotowskiej wypożyczalni książek nadano imię Tadeusza Rejtana, posła na Sejm Rzeczypospolitej z 1773 roku. Księgozbiór – częściowo zakupiony z funduszy Biblioteki Centralnej z ul. Koszykowej, a częściowo zebrany przez pierwszych czytelników – liczył 2993 woluminy. I to była całkiem pokaźna liczba.
Kolejne placówki na Mokotowie zaczęły powstawać od 1925 roku: przy kościele św. Michała (al. Puławska 97) oraz w szkole powszechnej przy ul. Chełmskiej 19, a później także przy ul. Narbutta 14. Kolejna mokotowska wypożyczalnia (nr 21, im. Narcyzy Żmichowskiej) powstała w 1936 roku przy pl. Unii Lubelskiej, w budynku rogatki od strony ul. Klonowej, a po roku została przeniesiona na ul. Dolną 21 do bardziej przestronnych pomieszczeń.
„Przed wybuchem drugiej wojny światowej zgromadzony w mokotowskich bibliotekach księgozbiór liczył ogółem 7000 woluminów, a liczba zarejestrowanych czytelników, według zachowanych danych z marca 1938 roku, wynosiła 1010 osób” – pisze Świątek, varsavianista, historyk, publicysta i autor ponad 50 książek.
Mokotowska wypożyczalnia we wspomnieniach
Na forum.gazeta.pl można znaleźć wpis z 2002 roku na temat kamienicy przy ul. Rejtana 3. Wspomnienia spisał jej były mieszkaniec (o trudnym dziś do odczytania nicku), który pamięta ją m.in. z czasu od 1939 do 1944 roku. I rzeczywiście, ta relacja potwierdza, że w suterenie kamienicy przy Rejtana 3 była wypożyczalnia książek.
„Do kamienicy prowadziła żelazna brama wejściowa zamykana na noc przez dozorcę na klucz. Od strony ulicy po lewej stronie bramy były dwie suteryny. W jednej był warsztat szewski pana Rzeszotka, a w drugiej pralnia chemiczna pana Milewskiego. Po prawej stronie bramy była suteryna, gdzie mieściła się wytwórnia wód gazowanych pana Kulpińskiego i Kowalskiego, a dalej na poziomie ulicy był skład detalicznej sprzedaży węgla pana Gralewicza. Po wejściu przez bramę w korytarzu po lewej stronie było wejście na klatkę schodową główną, a po prawej stronie było wejście do jednego tylko mieszkania po tej stronie na parterze, które zajmowała właścicielka kamienicy, ale przebywała w nim rzadko. Dalej wchodziło się na asfaltowe podwórko z trzepakiem i śmietnikiem w rogu. Z trzech stron podwórka wznosiły się trzy oficyny 4-piętrowe z dwoma klatkami schodowymi po rogach. Z czwartej strony podwórka był wysoki murowany parkan, do którego przylegała ubikacja ogólnie dostępna i nieduży pawilonik. W kamienicy były też suteryny zamieszkałe przez lokatorów. Na parterze jednej z oficyn była ogólnie dostępna wypożyczalnia książek. Kamienica była bardzo spokojna zamieszkała raczej przez środowisko inteligenckie. Porządku na całej posesji pilnował dozorca pan Bochenek , który z żoną i dwojgiem dzieci zajmował taką małą klitkę pod schodami i ten pawilonik na podwórku”.
Pierwsza mokotowska wypożyczalnia książek nie nosiła jednak numeru 1. W wykazie placówek Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy z dnia 1 kwietnia 1936 roku mokotowska Wypożyczalnia im. T. Rejtana nosi numer 22. Numer 1 przypadł natomiast Wypożyczalni im. Marii Przyjemskiej otwartej w 1931 roku w gmachu przy ul. Koszykowej 26. „Wygląda więc na to, iż dokonano korekty numeracji, w wyniku czego pierwsza mokotowska placówka pozornie straciła swój prymat” – ocenia autor broszury „Biblioteki mokotowskie wczoraj i dziś”. Z okazji 100-lecia biblioteki na Mokotowie autor podzielił się z nami swoimi wspomnieniami z lat powojennych.
Siedziba pierwszej biblioteki na Mokotowie przetrwała zawieruchę wojenną. Kamienica przy ul. Rejtana 3 stoi do dziś, podczas gdy reszta bibliotek na Mokotowie została zniszczona. Placówka, choć zdemolowana, z powybijanymi oknami, poprzewracanymi i poprzestrzelanymi regałami oraz walającymi się wszędzie książkami (większość nie nadawała się już do użytku), po uporządkowaniu wznowiła działalność z kilkudziesięcioma ocalałymi książkami. Stało się to już w kwietniu 1945 roku. Dopiero w 1962 roku placówka przeprowadziła się do nowego lokalu przy tej samej ulicy - Rejtana 7/9. Przez pewien czas dzieliła lokal z Biblioteką Dziecięcą nr XXX, która przeniosła się na ul. Melsztyńską w połowie lat 70. W kamienicy przy Rejtana 3 przez pewien czas mieściła się jeszcze Wypożyczalnia Kompletów Książek (w latach 90. XX wieku).
Na zdjęciu: Kamienica przy ul. Rejtana 3. Tu mieściła się pierwsza mokotowska biblioteka (foto ze zbiorów dyrekcji Biblioteki na Mokotowie).
