Na zdjęciu widoczny jest Portret Zofii Nałkowskiej.

,,Intuicja i talent"

Czego doszukali się w niej Amerykanie? – to pierwsze pytanie dotyczące recenzowanej tu książki. A drugie: o jaką polską książkę chodzi? Napisana mniej więcej sto lat temu, nie tak dawno została przetłumaczona na angielski i opublikowana w USA przez Northern Illinois University Press. Jej akcja, jak informuje wydawca, rozgrywa się w Alpach Szwajcarskich, w miejscowości sanatoryjnej w pobliżu Jeziora Genewskiego i sprowadza się, to już dodaję od siebie, do relacji z rozmów między kuracjuszami pochodzącymi z rozmaitych krajów. A wszystko dzieje się pośród olśniewająco pięknej przyrody.

Nie, nie mam na myśli „Czarodziejskiej góry”. Po pierwsze nie została napisana w języku polskim, a po wtóre trudno byłoby uwierzyć, że w uniwersyteckich kampusach za oceanem o dziele niemieckiego noblisty dowiedziano by się dopiero teraz. Skojarzenie jednak nie jest pozbawione sensu – późny i nieoczekiwany sukces omawianej powieści kwitowano u nas stwierdzeniem: „Zofia Nałkowska niczym Tomasz Mann”.

Teraz już będzie łatwiej odgadnąć jej tytuł? Niekoniecznie. Sądzę, że nawet nieźle zorientowani w twórczości pisarki przyznają, że nie słyszeli o powieści, o której tu mowa. „Granica” – tak, „Medaliony” – no przecież, „Dzienniki”, zwłaszcza te „czasu wojny” – oczywiście, ale „Choucas…”?

Gdy „Choucas. Powieść internacjonalna” – bo tak brzmi jej pełny tytuł – ukazała się po raz pierwszy w oficynie Gebethnera i Wolffa w 1927 roku, krytycy byli wobec niej nieco bezradni. Utwór, jak na tamte czasy – dopiero dziś to widać – był niezwykle nowoczesny. Trudno powiedzieć, by miał wyraźnie zarysowaną akcję. Narratorka, kuracjuszka z Polski, zagląda do swoich sąsiadów w szwajcarskim pensjonacie, z innymi poznanymi tam ludźmi chodzi na spacery i nawet nie tyle z nimi rozmawia, ile ich wysłuchuje. To międzynarodowe towarzystwo – Anglicy, Francuzi, Ormianie, Niemcy, Rosjanie. Mamy tutaj rozważania nad tym, czym jest patriotyzm, a czym nacjonalizm, skąd się bierze przekonanie o wyższości jednych nad drugimi, gdzie zaczyna się nienawiść, a gdzie gotowość do przemocy czy po prostu zbrodnia. I nad tym, ile naiwności jest w postulacie wygłoszonym przez dziedziczkę starej ormiańskiej kultury – kultury zwalczanej przez Turków najbardziej okrutnymi metodami – pannę Hovsephian: „Jeden naród nie powinien uciskać drugiego, prawda?”. Czytelnik dostrzeże, że już wtedy, w latach 20. minionego wieku, w myśli Nałkowskiej krystalizowało się słynne zdanie z „Medalionów”: „Ludzie ludziom zgotowali ten los”.

Recenzenci zapewne poczuli się lepiej, stwierdziwszy, że „Choucas” to także opowieść o relacjach damsko-męskich, pozwalająca autorce zabłysnąć talentem budowania precyzyjnych portretów psychologicznych. Mamy tutaj historię małżeństwa – idącej w lata, choć wciąż pięknej kobiety i dużo od niej młodszego, wręcz olśniewającego młodością mężczyzny. Zaduma nad przemijaniem? Na pewno. I jakby zapowiedź innej słynnej sentencji pisarki: „Wszystkiego się w życiu spodziewałam, ale tego, że będę stara, to nigdy”. Ale nie tylko. Oto gdy narratorka i jej znajomi zakończą spacer, zobaczą wokół siebie „młode dziewczęta z krótkimi grzywami włosów, odziane tylko po kolana”, którym towarzyszą „młodzi mężczyźni rozwaleni w fotelach lub przysiedli poufale na poręczach”. To wtedy pani Saint-Albert powie: „Wstyd jest być starym” i dorzuci: „Jest to sprawa równie kłopotliwa, równie trudna towarzysko, równie wstydliwa jak ubóstwo”. Nałkowska uchwyciła coś, co kilkadziesiąt lat później stanie się w zachodniej kulturze normą – dyktaturę młodości. Autorka wykazała się doskonałą intuicją, dostrzegła początek wielu zjawisk, które dopiero mają nadejść. A trwają do dziś. To może być odkryciem nie tylko dla Amerykanów.

,Na koniec wyjaśnienie – „choucas” to kawki, czarne ptaszyska krążące nad sanatorium.

Autor: Andrzej Massé
Dział Strategii Rozwoju i Promocji

 

Autor: Zofia Nałkowska
Tytuł: Choucas. Powieść internacjonalna
Wydawnictwo: Czytelnik, Warszawa 1960

 

Książka znajduje się w katalogach biblioteki pod linkami:

https://www.bpmokotow.waw.pl/opac/detail.php?PozycjaOpisy=20101115171832028956

https://www.bpmokotow.waw.pl/opac/detail.php?PozycjaOpisy=20080114112546028171