Biblioteka Publiczna

Tęsknota : społeczno-kulturowe mechanizmy kreowania emocji

Trzeci tom niniejszej serii poświęcony został analizie emocji, w sposób trwały wpisanej w dyskurs kultury, a mianowicie emocji tęsknoty. Emocja ta, zakorzeniona w ukształtowanym przez tę kulturę modelu postrzegania i przeżywania świata, ma wyraźny charakter podmiotowy. Aby bowiem móc odczuwać tęsknotę, rozpoznawać związane z nią stany psychiczne, postrzegać zmodyfikowany przez czynniki emocjonalne obraz

świata, a wreszcie by podporządkować tej emocji swe działania, podmiot doznający emocji tęsknoty musi wpierw wyraźnie odczuwać indywidualność własnego bytu i postrzegać ów byt jako wartość. Dopiero taki poziom samoświadomości pozwala poddać intelektualnej refleksji nieukierunkowane uczucia smutku, apatii i niespełnienia, z którymi doznający ich podmiot w jakiś sposób usiłuje sobie poradzić. Refleksja nad tęsknotą prowadzi bowiem do uświadomienia sobie przez podmiot przyczyn własnego, negatywnie odczuwanego stanu psychicznego w kategoriach braku - braku sensu życia, poczucia spełnienia własnej egzystencji oraz braku szczęścia. By więc świadomie tęsknić właśnie w taki sposób, trzeba mieć wprzódy wyraziste poczucie własnego istnienia, którego celem ma być właśnie osiągnięcie owych stanów. Sens, spełnienie oraz szczęście w całym dyskursie kultury europejskiej postrzegane są jako podstawowe wartości oraz cele, które powinny być dostępne podmiotowi, aby mógł doznać pełni przeżywania swojego indywidualnego człowieczeństwa. Kultura europejska warunkuje możliwość realizacji tych wartości oraz celów wyłącznie w odniesieniu wobec innych ludzi, w nawiązywaniu z nimi osobowego kontaktu, który jest postrzegany jako prymarna w swoim znaczeniu relacja sensotwórcza ludzkiej egzystencji.Perspektywa greckiej i rzymskiej filozofii, połączona ze światopoglądem chrześcijańskim, konstytuujące światopogląd europejski, wpisały człowieka jako podmiot w kontekst wielkich narracji o kosmicznym zasięgu, złączyły go ze wszechświatem, ze zbawczą perspektywą Wcielenia, nadały mu moc poznawania otaczającej rzeczywistości, a przede wszystkim tworzenia stosunków społecznych podporządkowanych ludzkiej perspektywie. Także poczucie indywidualnej podmiotowości, konstytuuowane w relacjach metafizycznych, tworzyło się w relacji z innymi podmiotami. To wobec nich człowiek przeżywał wszechświat, to im przekazywał swą indywidualną perspektywę jego poznawania i odczuwania, to ich obdarzał przywiązaniem i miłością, to ich kształtował na swoje podobieństwo i wobec nich doświadczał takich wartości, jak dobro i zło.Ukształtowane przez filozofię grecką i światopogląd biblijny europejskie przeżywanie świata rozważać możemy w kategoriach działalności sensotwórczej o charakterze zarazem indywidualnym, jak i ponadindywidualnym. Aby bowiem osiągnąć własne, dojrzałe poczucie podmiotowości, człowiek musiał wpierw bowiem przyjąć wartości i wzory oferowane mu przez kulturę definiującą ową podmiotowość i związane z nią poczucie sensu, a zarazem szczęścia i spełnienia. By natomiast dać pełny wyraz swej podmiotowości, by jej w pełni doświadczyć i w pełni ją przeżywać, musiał włączyć się w relacje z innymi podmiotami, zarówno z tymi, z którymi wspólnie postrzegał świat w pewnej perspektywie, jak i z tymi, którym swą własną, osobistą perspektywę przekazywał jako wartość. Doświadczenie tęsknoty jest w europejskiej kulturze odczuwane i definiowane w kategoriach braku. Aby postrzegać i odczuwać ów brak, trzeba naprzód mieć pojęcie o tym, czego nam brakuje i albo mieć nadzieję, że brakujący fragment rzeczywistości uda nam się w jakiś sposób wypełnić, albo też pogrążać się w apatii i rozpaczy, gdy takiej nadziei nie ma lub gdy po wielu próbach i usiłowaniach nadzieja ta została ostatecznie utracona. Doznający w ten sposób definiowanej emocji tęsknoty podmiot, w bardziej lub mniej przez niego uświadamiany sposób, zakłada więc, iż jego podmiotowa egzystencja powinna mieć jakiś sens, powinna prowadzić do poczucia spełnienia oraz umożliwić mu przeżywanie szczęścia. Dopiero poznanie i akceptacja powyższej perspektywy pozwala na negatywne waluowanie niespełnienia wyrażanych przez nią oczekiwań, których spełnienie uznawane jest za istotę ludzkiej egzystencji. Wielokrotnie powyżej podkreślane zakorzenienie tak definiowanej emocji tęsknoty w europejskiej tradycji kulturowej ukazuje się ze szczególną wyrazistością, kiedy zestawimy je z horyzontem poznawczym wyznaczanym ludzkiej egzystencji przez inne tradycje światopoglądowe i filozoficzne. Przekonanie o jednorazowości i wyjątkowości egzystencji indywidualnego podmiotu przeciwstawić wówczas możemy właściwej owym innym tradycjom religijnym i intelektualnym wierze w reinkarnację. Wiarę w wieczność raz zaczętego życia, na którego pośmiertną jakość możemy mieć zasadniczy wpływ swoim postępowaniem i które przedstawiane jest jako główny cel ludzkich podmiotowych aspiracji - wierze w ostateczne rozmycie się osobowych granic podmiotu, które uznawane jest za cel ludzkiej egzystencji. W tak ukształtowanej perspektywie poznawania i doświadczania świata, odczuwana przez członków kultur o pozaeuropejskim rodowodzie emocja tęsknoty przeżywana być może wprawdzie na poziomie podmiotowym równie tragicznie i boleśnie, jest jednak zupełnie inaczej racjonalizowana. Jest to bowiem tęsknota za innymi obiektami uznawanymi za godne ludzkich pragnień i za w odmienny sposób definiowanym sensem i spełnieniem ludzkiego życia. W niniejszej książce nie poświęcamy wiele miejsca najbardziej podstawowej i wspólnej wszystkim ludziom emocji, jaką jest emocja miłości i związanej z nią tęsknoty za jej spełnieniem, ponieważ problematyka ta została podjęta we wcześniej wydanych pracach naszego zespołu. Koncentrujemy się za to na innych przejawach tęsknoty, w większym stopniu warunkowanych przez kulturę, która nie tylko wskazywać może (i rzeczywiście wskazuje) obiekty, które mogą stać się godne tej emocji, lecz także drogi i sposoby wiodące do dezaktywacji niesionego przez nią negatywnego potencjału afekrywnego. Tęsknota może być bowiem skierowana ku nader różnorodnym obiektom, może być także rozwiązywana w różny sposób, zgodny z kodem kultury, który ją ukonstytuował i jest w nią trwale wpisany.Formułowanie pragnień wydawać się może bardzo indywidualnym procesem, każdy z nas bowiem jest inny i ludzkie podmiotowe pragnienia wydają się niemożliwe do skatalogowania. Praktycznie wszystko bowiem może stać się obiektem czyichś pragnień, których tymczasowe, a niekiedy stałe i nieodwołalne niezaspokojenie może tworzyć przesłanki dla odczuwania różnych odcieni tęsknoty. Inaczej tęsknimy bowiem w nadziei na rychłe spełnienie naszego pragnienia, inaczej na odległe, jeszcze inaczej - gdy takiej nadziei nie ma, lub gdy wydaje się ona nader złudna. W tym pierwszym wypadku poruszenie emocjonalne ma pozytywny wektor uczuciowy, ożywiający naszą psychikę i skłaniający nas do podejmowania różnorodnych rodzajów aktywności. W tym drugim - tęsknota może mieć coraz bardziej negatywny wyraz uczuciowy, od rozpaczy, poprzez żałobę aż po apatię, a każdy z tych stanów może stać się przesłanką nie tylko przemian percepcji świata postrzeganego przez doświadczający tęsknoty podmiot, lecz także wstępem do poważnej choroby. (ze wstępu)

Sprawdź dostępność, zarezerwuj (zamów):

(kliknij w nazwę placówki - więcej informacji)