Henryk ?owmiański ur. 22 sierpnia 1898 w Daugadzie k. Wiłkomierza, zm. 4 września 1984 w Poznaniu – polski historyk, mediewista, autor m.in. monumentalnej monografii Początki Polski 1963–1985.
Doktoryzował się w 1924 r. pracą „Wchody” miast litewskich w XVI wieku promotor prof. Kazimierz Chodynicki. Był to pierwszy doktorat z historii na odnowionym wileńskim uniwersytecie. W 1933 r. objął na wileńskim uniwersytecie katedrę historii Europy wschodniej, którą piastował do 1939 r. Od 1938 był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. Karierę naukową zatrzymał wybuch [>>] drugiej wojny światowej. W jej czasie pracował w wileńskim archiwum, gromadząc przy okazji materiały do swych przyszłych prac. Wobec przesunięcia granic Polski na zachód, musiał po wojnie szukać nowego miejsca zatrudnienia.
W trakcie pracy w Wilnie, w swoich badaniach koncentrował się na dziejach Europy Wschodniej, a w jej obrębie przede wszystkim na historii Litwy i Białorusi. Jego najpoważniejsza i najbardziej twórcza praca z tego okresu to rozprawa habilitacyjna Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, w której dokonał syntezy i analizy dziejów plemion Litwinów-Żmudzinów, ?otyszów i Prusów począwszy od schyłku XIII wieku. W dwóch kolejnych przedwojennych publikacjach skupił się na uniach polsko-litewskich doby Jagiellonów, wyjaśniając źródła zainteresowań związkami z Polską ze strony Litwy oraz rolę w tych procesach Witolda. Wielkiemu księciu litewskiemu poświęcił też jeszcze jedną publikację, mianowicie jego biografię. Badał również dzieje pogańskich Prus, a pod koniec lat trzydziestych Białorusi – zwłaszcza miasta Mohylewa.
Po wojnie w znacznej mierze przeorientował się na prahistorię i historię wczesnośredniowieczną Polski. Najważniejsza z jego prac w tym zakresie to Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich. ?owmiański odpowiadał w niej na pytanie, jak wydajne muszą być zdolności produkcyjne społeczności, aby mogła ona wpierw wyżywić i utrzymać aparat administracji oraz drużynę wodza, a następnie całą klasę panującą z księciem na czele. W wyniku badań nad źródłami antycznymi i wczesnośredniowiecznymi oraz rezultatami prac archeologicznych ?owmiański przedstawił tezę, że państwo ponadplemienne w tej części świata może powstać i utrzymać swoją organizację, jeśli jego plemiona przejdą na osiadły tryb życia i uczynią głównym środkiem produkcji rolnictwo. Wykazał też, że w krajach słowiańskich takie warunki wystąpiły pomiędzy VI a VIII wiekiem. Przejście w tym czasie z ekstensywnej eksploatacji ziemi opartej na gospodarce żarowej i zastosowanie uprawy ornej za pomocą radła lub sochy zwiększyło plony na tyle, że wytworzyła się nadwyżka przeznaczona nie na cele konsumpcyjne, ale na obrót gospodarczy.
Od 1953 r. w ramach Instytutu Historii PAN podjął się opracowania nowoczesnej jak na ówczesne standardy syntezy dziejów polskich w oparciu o założenia materializmu dialektycznego[2] i zredagował jego pierwszy tom obejmujący historię do roku 1764. Następnie prowadził badania nad genezą Rusi Kijowskiej zajmując stanowisko umiarkowanie antynormanistyczne – tj. ograniczające rolę Normanów w procesie państwowotwórczym oraz Polski piastowskiej w szerszym kontekście historii całej Słowiańszczyzny. Dowodził, że kluczowe znaczenie dla kwestii powstania państw słowiańskich miałoby „prawo koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych”[2]. Po wydaniu szeregu prac przygotowawczych w latach 1956-1962, a następnie w latach 1963-1973 opublikował dzieło swojego życia – monumentalne pięciotomowe Początki Polski o łącznej obszerności 2431 stron. Przy okazji stworzył też publikację pomocniczą na temat pogańskich religii Słowian. U schyłku życia sporządził szósty tom, wydany pośmiertnie w 1985 r., który w założeniu miał być wyłącznie obszernym indeksem do poprzednich pięciu, jednakże w znacznej części stanowił on treść merytoryczną – przyczynek do całkiem nowej syntezy badanych dziejów.
