"Nad Niemnem", powieść pozytywistyczna Elizy Orzeszkowej, ukazuje panoramę polskiego społeczeństwa XIX wieku, nawiązując jednocześnie do powstania styczniowego. Wśród malowniczej nadniemeńskiej przyrody, rozgrywają się ludzkie dramaty. "Dzień był letni i świąteczny. Wszystko na świecie jaśniało, kwitło, pachniało, śpiewało. Ciepło i radość lały się z
błękitnego nieba i złotego słońca; radość i upojenie tryskały znad pól porosłych zielonym zbożem; radość i złota swoboda śpiewały chórem ptaków i owadów nad równiną w gorącym powietrzu, nad niewielkimi wzgórzami, w okrywających je bukietach iglastych i liściastych drzew"...
Orzeszkowa Eliza, z domu Pawłowska, secundo voto Nahorska, ur. 6 VI 1841, Milkowszczyzna, zm. 18 V 1910, Grodno,
pisarka i publicystka, autorka Nad Niemnem.
W 1852–57 kształciła się na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie poznała M. Wasiłowską, późniejszą Konopnicką. Po ślubie z P. Orzeszko 1858 zamieszkała w jego majątku w Ludwinowie koło Kobrynia, włączając się w działalność środowiska powstańców 1863–64. W swoim dworze ukrywała R. Traugutta, następnie przewiozła go do granicy Królestwa Polskiego. Po zesłaniu męża w głąb Rosji powróciła do Milkowszczyzny [>>] uzyskała unieważnienie małżeństwa. Od 1869 mieszkała w Grodnie. W 1879–82 była współwłaścicielką wypożyczalni i księgarni wydawniczej w Wilnie, publikującej polskie książki i kalendarze. Po zamknięciu firmy przez władze rosyjskie Orzeszkowa została skazana na kilkuletnie internowanie w Grodnie; mieszkała tam do końca życia. W 1894 poślubiła S. Nahorskiego.
Twórczość wczesna
Od 1866 współpracowała z czasopismami warszawskimi: m.in. „Tygodnikiem Ilustrowanym” tu debiutowała Obrazkiem z lat głodowych i „Gazetą Polską” tu m.in. artykuły O „Historii cywilizacji angielskiej” przez Henryka Tomasza Buckle’a oraz Kilka uwag nad powieścią. Ówczesny pozytywistyczny światopogląd kształtowała na lekturach H.T. Buckle’a, J.S. Milla, H. Spencera, przez pewien czas była także zafascynowana materializmem m.in. J. Moleschott. W początkach jej twórczości literackiej dominowały utwory tendencyjne, podejmujące najbardziej aktualne problemy życia współczesnego Ostatnia miłość 1868, Na prowincji 1870, W klatce 1870, Pan Graba 1872, Rodzina Brochwiczów 1876. Szczególną popularność zdobyła powieść Marta 1873, ukazująca tragedię kobiety nieprzystosowanej do samodzielnego życia; tzw. kwestii kobiecej Orzeszkowa poświęcała także wypowiedzi publicystyczne Kilka słów o kobietach 1873, O kobiecie 1891.
Twórczość dojrzała
Najdojrzalsze jej dzieła, podejmujące konflikty społeczne i narodowe, powstały w okresie realizmu. Jako zwolenniczka tego kierunku pisarka wypowiedziała się w rozprawach O powieściach Teodora Tomasza Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle „Niwa” 1879 oraz o powieściach J.I. Kraszewskiego w Księga jubileuszowa... J.I. Kraszewskiego 1880. W powieści Meir Ezofowicz t. 1–2 1878 ukazała małomiasteczkowe środowisko żydowskie, jego stosunek do społeczeństwa polskiego, zarówno wobec współczesnego ruchu asymilacji haskala, jak i faktów historycznych.
Nad Niemnem
Żywotne problemy współczesności Eliza Orzeszkowa podjęła m.in. w powieści Cham 1888 oraz w utworze o wymiarach epopei porównywanym z Panem Tadeuszem A. Mickiewicza — Nad Niemnem t. 1–3 1888, film w reż. Z. Kuźnickiego 1987, przedstawiającym rozległą panoramę społeczeństwa na tle procesów dziejowych z istotnym motywem powstania styczniowego 1863–64 przywołanego w retrospekcji przy użyciu języka ezopowego. Orzeszkowa, niechętna wówczas cywilizacji miejskiej, wydobywała wartości tkwiące w środowisku wiejskim, żyjącym w symbiozie z naturą.
Opowiadania, publicystyka i późne powieści
Podobną problematyką zajmowała się w zbiorach nowel i opowiadań, zwłaszcza Z różnych sfer t. 1–3 1879–82. Kwestie współczesności analizowała w artykułach i rozprawach publicystycznych m.in. Patriotyzm i kosmopolityzm 1880, O Żydach i kwestii żydowskiej 1882. Studiowała dzieła E. Renana, poświęciła mu także obszerne studium „Ateneum” 1886. Uważając swój pozytywizm za „błąd młodego umysłu”, z krytycznym dystansem obserwowała poczynania młodego pokolenia i zjawiska zapowiadające koniec wieku. Rozrachunek z postawami karierowiczów, sceptyków i materialistów zawarła w zbiorze opowiadań Melancholicy 1896 oraz w powieściach: Dwa bieguny 1893, Australczyk 1896, Argonauci 1900, Ad astra 1904.
Dla Orzeszkowej praca nad rozwojem kraju i doskonaleniem własnego środowiska była realizacją testamentu powstańców. Do wydarzeń 1863–64 powróciła w zbiorze opowiadań Gloria victis 1910. Przez całe życie tworzyła swoje niepowtarzalne dzieło — korespondencję wydano około 3000 listów, która dla oddalonej od głównych skupisk ówczesnego życia i osamotnionej pisarki była najważniejszą formą kontaktu ze światem i stanowiła autentyczny zapis jej przeżyć i myśli. Zmarła 18 V 1910 w Grodnie.
Znaczenie
Twórczość Elizy Orzeszkowej, dokumentująca życie społeczeństwa polskiego na ziemiach wschodnich w 2. połowie XIX w., cieszyła się znaczną popularnością inspirowała m.in. S. Żeromskiego, W.S. Reymonta, M. Dąbrowską, a ona sama stała się autorytetem dla współczesnych: 1891 i 1906 zorganizowano jubileusz jej pisarstwa, dwukrotnie wysuwano jej kandydaturę do Nagrody Nobla 1905, 1909.
